محمد اکرام اندیشمند
مارشال فهیم از یاران و هم‌سنگران نزدیک احمد شاه مسعود بود که در تابستان 1358 یعنی آغازین دوره‌های جهاد با موصوف وارد وادی پنجشیر شد. مارشال فهیم در تمام سال‌های دشوار جهاد و مقاومت و تا آخرین لحظات حیات احمد شاه مسعود در کنار او باقی ماند. فقدان مسعود برای وی بسیار دردناک و باورنکردنی بود. او ده‌سال قبل در یک گفتگوی اختصاصی با گلوی بغض کرده و چشمان اشک‌آلود به این نگارنده اظهار داشت:
«زمانی که من را از حملۀ انتحاری به جان آمر صاحب خبردادند، بلا درنگ به فرخار تاجکستان رفتم. من آمر صاحب را یک عمر در سنگر جهاد و مقاومت دیده بودم که در سخت‌ترین شرایط قرار می‌گرفت و در برابر دشواری‌های تحمل‌ناپذیر دست و پنجه می‌داد. اما در شفاخانۀ فرخار تاجکستان وقتی پارچۀ سفید را از صورتش برداشتم، چشمم به پیکر بی‌جانش خورد. باورم نمی‌شد که او را این‌چنین افتاده و خاموش ببینم. گفتم: آمر صاحب! من نیامده بودم تا تو را در چنین حالتی ببینم».
اما محمد قسیم فهیم پس از درگذشت احمد شاه مسعود، فرماندهی نیروهای مقاومت یا نیروهای تحت فرمان او را در جنگ علیه طالبان و القاعده بدوش گرفت و وارد مهم‌ترین دوران حیات سیاسی و نظامی خود شد.
حملۀ القاعده دو روز بعد از شهادت احمد شاه مسعود در یازدهم سپتمبر 2001 بر آمریکا، در واقع مسیر حیات سیاسی-نظامی جانشین احمد شاه مسعود را دیگرگون کرد. او در این مسیر علی‌الرغم آن‌که به‌عنوان فرمانده نظامی در جنگ با طالبان و القاعده تحت چتر حمایت نظامی به‌خصوص حملات هوایی آمریکا به پیروزی دست یافت و کابل را دوباره بدست آورد، اما پس از آن پیروزی نظامی، نقش سیاسی او در تحولات افغانستان برجسته و تعیین‌کننده بود.
مارشال محمدقسیم فهیم در شکل‌گیری دولت پسا طالبان به‌ریاست حامد کرزی، نقش اصلی و محوری داشت. صرف نظر از این‌که این دولت و زمام‌داری حامدکرزی مرهون کمک مستقیم نظامی و مالی امریکایی‌ها و متحدین غربی‌اش بود، محمد قسیم فهیم به‌عنوان فرمانده نیروهای مقاومت ضد طالبان و القاعده که پایتخت را در کنترول داشت، بستر دولت‌سازی پسا طالبان را در داخل هموار کرد و زمینه را برای رهبری و ریاست حامد کرزی در این دولت مساعد ساخت. در حالی که حامد کرزی در رای‌گیری شماری از اعضای مجلس بن‌آلمان (5دسمبر2001) بر سر انتخاب رئیس ادارۀ مؤقت، 2 رأی و عبدالستار سیرت 12 رأی گرفته بود، اما حمایت مارشال محمد قسیم فهیم از کرزی بر مبنای مصلحت‌های ناشی از ساختار اجتماعی و قومی افغانستان، کرزی را به‌ریاست حکومت پسا طالبان برد که سیزده‌سال در مسند زمام‌داری افغانستان باقی ماند. در حالی که اندک‌ترین مخالفت و ناسازگاری محمد قسیم فهیم در آن مقطع زمانی، کرزی را از دسترسی به این مسند محروم می‌ساخت.
اگر دولت پسا طالبان را با ویژه‌گی‌های یک دولت مدرن مدنظر بگیریم که بسیاری از اساسات و ارزش‌های یک دولت مدرن ملی هر چند ناقص و معیوب در سال‌های عمر این دولت شکل گرفت، نام مارشال محمد قسیم فهیم و نقش او با این تحول گره می‌خورد.
مارشال محمد قسیم فهیم گام به گام در دولت‌سازی پسا طالبان و شکل‌گیری نهادهای این دولت، به خصوص نهادهای نظامی و امنیتی و تمام تحولات سیاسی و اجتماعی این دوره همکاری و همراهی کرد. او به عنوان فرمانده نیروهای مجاهدین و مقاومت، راه را به تشکیل و تقویت ارتش ملی افغانستان مساعد ساخت. او برنامه‌های جمع‌آوری سلاح نیروهای مجاهدین و ادغام بخشی از آن‌ها را در نیروی نظامی و امنیتی به‌منظور دولت‌سازی و پایداری دولت و نظام سیاسی افغانستان مورد تأیید قرار داد و به تطبیق آن کوشید.
دیدگاه و تحلیل سیاسی مارشال فهیم در دورۀ پسا طالبان که او را علی‌الرغم نظریات متفاوت و متعارض منتقدانش حتی در درون جمعیت اسلامی افغانستان و نیروهای مقاومت به‌سوی همکاری با دولت و تحولات سیاسی جدید برد، برخاسته از باور او به اجتناب‌ناپذیری وجود دولت و نظام سیاسی در افغانستان بود. او کشاندن جامعۀ پشتون را در شکل‌گیری و پایداری دولت و نظام سیاسی، امر حتمی می‌پنداشت و به‌صورت جدی در صدد آن بود تا هر گونه راه بازگشت به جنگ و بی‌ثباتی دهۀ هفتاد خورشیدی را، ببندد. وی در سایۀ این نگرش و باور، به ریاست حامد کرزی در دولت پساطالبان دل بسته بود و او را فرد مناسب در این جهت تلقی می‌کرد. شاید از همین سبب بود که رئیس جمهور کرزی در اظهاراتش بر سر جنازۀ مارشال فهیم، او را دوست و برادر عزیز خود خواند و برداشت‌ها و دیدگاه خود را با وی در مورد افغانستان یکسان تلقی کرد. بدون تردید چنین بود. حتی این همسانی دیدگاه آن‌ها در تعیین نظام سیاسی افغانستان در زمان تدوین قانون اساسی منعکس گردید و نظام ریاستی به‌جای نظام صدارتی- پارلمانی وارد مسودۀ قانون اساسی شد و سپس مورد تصویب قرار گرفت.
مارشال فهیم با هرگونه تفرقه و تعصب قومی و زبانی مخالفت نشان می‌داد و به شدت حامی یک‌پارچه‌گی افغانستان و وفاق ملی بود. او علی‌الرغم تحلیل و دیدگاه مخالف بر سر شکل‌گیری وفاق ملی و دولت ملی از منظر قومی در جامعۀ کثیرالاقوام افغانستان، به همگرایی و همسویی پشتون‌ها و تاجک‌ها در شکل‌دهی دولت و نظام سیاسی پایدار تأکید می‌کرد. با توجه به این اندیشه و سیاست مارشال محمد قسیم فهیم، بی‌جهت نیست که پس از درگذشت وی روزنامۀ امریکایی واشنگتن پُست، او را نقطۀ وصل تاجک‌ها و پشتون‌ها در افغانستان خواند و نوشت که مارشال فهیم تا حدی کمک کرد که پشتون‌ها و تاجک‌ها را با هم متحد سازد. واشنگتن پُست نقش موصوف را در تشکیل حکومت افغانستان که از اقوام مختلف ترکیب یافت، مهم ارزیابی کرد.
صرف نظر از هرگونه برداشت مختلف و متفاوت در مورد نقش مارشال محمد قسیم فهیم در تحولات سیاسی و تشکیل دولت پسا طالبان، او در این تحولات نقش مثبت و سازنده ایفا کرد.